Koń Kaliguli, czyli pułapki suwerenności

 

Pietro da Cortona, Kaligula wyznaczający swojego konia na konsula

Aż tu nagle, w karnawale,

Któś powiedział o kanale[1].

 

Wśród niezliczonych nonsensów, które wyszły spod pióra Carla Schmitta, a którymi tak się dziś ekscytują politycy i komentatorzy polityki od prawa do lewa, szczególne miejsce należy się jego definicji „suwerenności”. „Ten, kto decyduje o stanie wyjątkowym, jest suwerenny”, stwierdza kategorycznie autor Teologii politycznej[2] już w pierwszym zdaniu swojego sławnego (czy może raczej osławionego) dzieła.  Schmitt porównuje decyzję o wprowadzeniu stanu wyjątkowego do cudu w teologii: „Stan wyjątkowy ma dla nauki o prawie analogiczne znaczenie jak cud w naukach teologicznych”. Cały ów wywód ma w istocie dowieść, że  „wszystkie istotne pojęcia z zakresu współczesnej nauki o państwie to zsekularyzowane pojęcia teologiczne”[3] – teza równie wątpliwa jak poprzednia, już choćby dlatego, że jak dowiódł  nie tak dawno heidelberski egiptolog Jan Assmann w głośnej książce Herrschaft und Heil [‘Panowanie i zbawienie’], można się upierać przy rozumowaniu dokładnie przeciwnym: „Wszystkie istotne pojęcia – powiedzmy może raczej skromniej: kilka centralnych pojęć – teologii to steologizowane pojęcia polityczne”[4].

 

Cud mniemany

 

Z tą suwerennością i stanem wyjątkowym może rzeczywiście było coś na rzeczy za czasów Hindenburga w pikielhaubie, ale dziś? Czy generał Jaruzelski, wprowadzając stan wojenny był suwerenny, władając krajem pozostającym pod rządami „doktryny Breżniewa” o ograniczonej suwerenności państw bloku komunistycznego? Zresztą nawet wprowadzenie stanu wyjątkowego podlega dziś pewnym, wyraźnie opisanym w konstytucjach regulacjom prawnym, nawet jeśli bywają one interpretowane w sposób mocno dyskusyjny (pojęcia prawne są często bardzo nieostre). Ale mimo wszystko: gdyby cały Sejm zachował się tak jak zapomniany dziś kompletnie a niesprawiedliwie Romuald Bukowski, jedyny poseł, który 25 stycznia 1982 zagłosował przeciwko decyzji legalizującej stan wojenny, to generałowie znaleźliby się w poważnym kłopocie. To właśnie byłby cud. Ale ten cud się nie stał. Bo na żadne cuda wówczas jeszcze nie było miejsca. Ich czas przyszedł siedem lat później.

Romuald Bukowski

Schmitt ma jednak odrobinę racji: manifestacja suwerenności miewa charakter zbliżony do cudu i, być może,  taki własnie charakter czasem mieć musi. Warto się więc cudowi przyjrzeć nieco bliżej. Jego istotą jest zdaniem Tomasza z Akwinu to, że „dzieje się poza porządkiem wszelkiego stworzenia”. Innymi słowy: Bóg jako suweren wszechświata zawiesza na moment obowiązujące w nim prawa, by wywołać jakiś efekt, którego zaistnienie w innym wypadku byłoby niemożliwe. I na tym właśnie polega jego suwerenność. Ten pogląd bywa dziś mocno kontestowany przez samych teologów. Tak rozumiany cud dowodzi wprawdzie absolutnej suwerenności Władcy Świata, ale kompromituje Doskonałego Boga, który rzekomo doskonale zaprojektował doskonały świat. Okazuje się bowiem, że następują w tym świecie jakieś nieprzewidziane najwyraźniej przez Stwórcę zdarzenia, które trzeba korygować ad hoc, przechodząc choćby chwilowo na ręczne sterowanie – piloci samolotów czy statków kosmicznych na ręczne sterowanie przechodzą zwykle wtedy, gdy zawodzą układy automatyczne, a projektanci tychże mocno się wówczas czerwienią i pocą. Dlatego uczeni teologowie nie bardzo wiedzą, co dziś z cudami zrobić, jak je zdefiniować i mimo wszystko uczynić „kompatybilnymi” z „doskonałym” Stworzeniem „doskonałej” Istoty Najwyższej. Cud – pisał Karl Rahner – „jest to takie wydarzenie w zakresie  naszego ludzkiego doświadczenia, które nie da się wytłumaczyć na podstawie praw (zasadniczo dostępnych) właściwych temu obszarowi naszego doświadczenia i które dlatego zwraca się do człowieka w tym jego wymiarze głębi, który komunikuje się z jego widzialnym światem doświadczenia i jednocześnie go przekracza”. Za chwile jednak dodaje: „Z dogmatycznego punktu widzenia cud zatem nie jest jakąś arbitralną, przekraczającą prawa natury demonstracją wszechmocy Bożej, ale mieści się w kontekście powszechnej historii zbawienia, stanowi część procesu wolnego samoudzielenia się Boga w łasce ludziom […], jest dokonującym się wewnątrz historii samopotwierdzeniem zbawczej woli Boga i Jego, wynikających z niej, czynów, które spełniały się w historii zbawienia”[5]. Konia z rzędem temu, kto cokolwiek zrozumie z tego teologicznego bełkotu. Dokonuje się cud poza porządkiem naturalnym czy w jego ramach? Nie wiadomo. Wiadomo tylko, że teologowie mają kłopot i próbują się z niego wyłabudać wedle recepty przepisanej niegdyś przez Heinricha Heinego: „Co się zaś tyczy cudów przezeń [Jezusa] dokonywanych, to wyjaśniano je prawami fizyki bądź usiłowano mówić o nich możliwie jak najmniej”[6]. Rzeczywiście: kto będzie chciał się czegoś o cudzie dowiedzieć z nowego Katechizmu, przeżyje spore rozczarowanie, bo dzieło to tej akurat kwestii poświęca zaskakująco mało uwagi. Chociaż – jak pisał Goethe – „cud ukochanym jest dzieckiem wiary”.

Suwerenność irracjonalna

To jednak rozterki dzisiejsze. Związane z nowym rozumieniem władzy i  suwerenności. W starożytności to władca był najwyższym, ostatecznym i pozostającym poza wszelką kontrolą źródłem prawa. Był nomos empsychos albo lex animata, z czym bez problemów godził się na przykład Arystoteles w Etyce nikomachejskiej. Notabene pragnął tę ideę ożywić ponownie właśnie Schmitt, ogłaszając Führera „najwyższą instancją” prawa[7]. Współcześnie nie brzmi to już zbyt dobrze (choć politykom narzekającym na „imposybilizm prawny” chyba się podoba). Nawet Bogu nie bardzo wypada epatować absolutną suwerennością, która czyniłaby go w istocie nieprzewidywalnym. Zdaniem Hansa Blumenberga właśnie ta męcząca suwerenna nieprzewidywalność Boga  zdopingowała nowożytną naukę do poszukiwania na własną rękę praw rządzących światem i pozwalających jakoś jednak prognozować zachodzące w nim zdarzenia. Na koniec okazało się, że Bóg jest już tylko „hipotezą”, bez której zdaniem Laplace’a doskonale można się „obejść”. Tą samą drogą szli  królowie – nie wiadomo tylko, kto za kim, królowie za Bogiem czy Bóg za królami, krótko mówiąc, pytanie, kto ma rację, Schmitt czy Assmann, pozostaje otwarte, choć wydaje się, że więcej argumentów przemawia za poglądem tego drugiego: to teologia ewoluuje pod wpływem polityki, nie odwrotnie.  Nawet głowy państwa, nominalni władcy działają dziś w ramach określonych przepisów, które ich kompetencje niemiłosiernie zawężają. Współcześni monarchowie częściej panują, niż rządzą i raczej nie mają wielkich szans popisywania się swoją „suwerennością”, którą – przynajmniej nominalnie – oddali „ludowi”. Mogą i tak mówić o szczęściu, jeśli ów lud nie uznaje ich za instytucję „zbędną”, jak niegdyś Laplace Boga. Nawet papież, ostatni prawdziwy monarcha europejski, ze swoich suwerennych uprawnień korzysta oszczędnie i nie za często – woli raczej udawać szczerego demokratę, troskliwego pasterza „wsłuchanego” w głos owiec. Na zachodzie Europy absolutyzm nie budzi sympatii.

Ale przecież jednoosobowi suwerenowie wciąż się tu i ówdzie pojawiają, a apetyt na samodzierżawie w regionach świata nieskażonych myślą oświecenia pozostał nadal mocny, bo to chyba pierwotny trend w zbiorowościach ludzkich w ogóle – naczelne lubią, gdy włada nimi jeden samiec alfa. Ale i oni nie mają dziś lekko. Tylko nieliczni, jak kolejni władcy z rodu Kimów w Korei Północnej dochodzą do swego urzędu z mocy narodzin w domu  panującym. Pozostali muszą tę władzę wydrapać sobie własnymi pazurami. Dziś na ogół nie wystarczy dokonać jak w dawnym Rzymie czy Bizancjum niewielkiego przewrotu pałacowego. Do władzy trzeba dochodzić drogą regularnych (i kosztownych!) wyborów, co sprawia, że oficjalnie za suwerena uważa się głosujące społeczeństwo, czasem nazywane „narodem”. „Suweren zdecydował”, pokrzykiwała jakiś czas temu Pani Premier z trybuny sejmowej, dowodząc, że rządowi nagrody się „należą”. Przypomniała mi się wówczas lekcja w klasie piątej szkoły podstawowej, kiedy to nasz nauczyciel, niejaki pan B., zapytał jedną z koleżanek, kto w Polsce rządzi. Kompletnie zaskoczona pytaniem, zapłoniona Beatka wyjąkała po chwili niepewnie: „Edward Gierek”, na co pan B. roześmiał się jakoś tak dwuznacznie, po czym spoważniał i uroczystym tonem ogłosił: „W Polsce Ludowej władzę sprawuje lud pracujący miast i wsi”. Dzisiejszy "suweren" ma zresztą ze swojej władzy niewiele więcej, niż miał „lud pracujący” – policja może go bezkarnie zakatować na posterunku, można go bez wyroku latami trzymać w więzieniu, podsłuchiwać bez żadnego nadzoru cywilnego. Ale wciąż, przynajmniej teoretycznie, ma szansę uczestniczyć w wolnych wyborach, wokół których pojawia się jednak coraz więcej znaków zapytania. Bo też Suweren prawdziwy, ten jednoosobowy (będziemy go tu pisać z wielkiej litery), raczej nie bierze pod uwagę oddania sterów jakiemuś nowemu, wyłonionemu w wolnych wyborach i raz dorwawszy się do władzy, zrobi wszystko, by ją zachować do dnia Sądu Ostatecznego, a jeśli się uda, to nawet trochę dłużej.

Bieda z takimi Suwerenami polega na tym, że swoją suwerenność muszą demonstrować wciąż na nowo. Co to jednak znaczy „demonstrować suwerenność”? Teoretycznie rzecz biorąc, Suweren mógłby swoją suwerenną, nieograniczoną władzę wykorzystać w celu poprawy doli poddanych. I tak rzeczywiście czasem zdaje się czynić: słynne „500+” sprawia wrażenie takiej właśnie jego troski o „lud”. Ale to pozór. To nie demonstracja suwerenności, lecz pokaz pragmatyki rządzenia, wyraz niepokoju o  „słupki poparcia”, nadal odgrywające pewną rolę w kalkulacji politycznej, raczej dowód uzależnienia naszego Suwerena od jakichś okoliczności zewnętrznych niż oznaka pełnego nad nimi panowania, ustępstwo wobec wymogów racjonalności. Nie poszły za tym dobrodziejstwem żadne inne decyzje, które mogłyby wesprzeć konające lecznictwo, poprawić jakość powietrza czy usprawnić walkę z pandemią. Choć ta dawała nawet sposobność do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Przyczynę łatwo odgadnąć:  prawdziwa suwerenność oznacza, że władca, jeśli naprawdę chce uchodzić za „suwerennego”, winien – i to nawet ostentacyjnie – wszelkie wymogi racjonalności zlekceważyć: demonstracja suwerenności ma być wręcz wyzwaniem dla racjonalnego myślenia. 

Kaligula

W dramacie Alberta Camusa Kaligula tytułowy bohater pragnie wejść w posiadanie Księżyca: „Ten świat, jaki istnieje, jest nie do zniesienia. Potrzebuję więc księżyca, szczęścia, nieśmiertelności, jakiejś rzeczy, która może byłaby szalona, ale która by nie była z tego świata”[8]. A chwilę potem dodaje: „Chodzi o to, co jest niemożliwe, lub raczej chodzi o to, by uczynić możliwym to, co nim nie jest”. Na co Scypion przytomnie zauważa, że „to jest gra, która nie ma końca. To rozrywka szaleńca”. Ale Kaligula wie swoje: „Nie, Scypionie, to jest cnota cesarza. […] Wreszcie zrozumiałem użyteczność władzy. Daje szanse temu, co jest niemożliwe. Dziś i w przyszłości moja wolność nie zna granic”^[9]. Suwerenność to zatem ciągłe zmagania z „imposybilizmem”, zwłaszcza tam, gdzie jego źródłem wydaje się niezmienna ponoć natura rzeczy. I takie zmagania podejmuje również historyczny Kaligula: „Przy budowie swych pałaców lub willi wiejskich zawsze pragnął, gardząc wszelkimi względami rozumowymi, osiągnąć to przede wszystkim, co wydawało się niewykonalne. Rzucano groble w burzliwe i głębokie morze. Kuto najtwardsze skały. Podnoszono sztucznymi nasypami równiny do wysokości gór. Wyrównywano łańcuchy górskie, ścinając szczyty i zasypując przepaście. To wszystko nieprawdopodobnie szybko. Winny opóźnienia płacił głową. Jednym słowem nie wdając się w szczegóły – zużył w ciągu niecałego roku olbrzymie bogactwa i cały sławny skarb Tyberiusza Cezara w sumie dwu miliardów siedmiuset milionów sestercjów”[10]. Również  dlatego definicja Schmitta wydaje się tak problematyczna: stan wyjątkowy jest racjonalną odpowiedzią na wydarzenia nadzwyczajne, ale przecież pozostające w granicach porządku racjonalnego, jak wojny, klęski żywiołowe czy zamieszki wewnętrzne, innymi słowy uznaniem pewnej konieczności.

Oczywiście otwiera się tu pole do dyskusji: Schmitt wyraźnie sugerował, by stan wyjątkowy traktować jako chroniczny – Trzecia Rzesza bywała nie przypadkiem nazywana „państwem stanu wyjątkowego”. Temu służyło między innymi jego sławne rozróżnienie „przyjaciel–wróg”, leżące u podstaw sformułowanego przezeń pojęcia „polityczności”, bo obecność wroga wewnętrznego, najczęściej wykreowanego sztucznie, uzasadnia bezterminowe utrzymywanie stanu „oblężenia”[11].

Dlatego można by wręcz zaryzykować tezę, że to dopiero państwo stanu wyjątkowego stwarza naprawdę Suwerena, a państwo takie bywa formowane  na drodze parlamentarnej, jak się to działo w Niemczech w 1933 roku. Budowanie tego rodzaju jednoosobowej suwerenności to zwykle raczej nigdy właściwie niekończący się proces niż jednorazowy akt. Właśnie ten proces wymaga nieustannych potwierdzeń – Scypion ma rację, gdy wyraża obawę, że to gra, „która nie ma końca”, przeradzająca się w „rozrywkę szaleńca”.  I to potwierdzeń specyficznych, dowodzących niezależności Suwerena także od zwykłych prawideł ratio i logiki, obowiązujących zwykłych śmiertelników. Właśnie tu – nie w dość banalnym prawie ogłoszenia stanu wyjątkowego – suwerenność zbiega się z cudownością. Prawom racjonalności wymyka się bowiem nie tylko technologia cudu, lecz także sama decyzja o jego dokonaniu: musi to być decyzja w pełni suwerenna, a więc niewymuszona żadnymi przyczynami zewnętrznymi i niepodlegająca nawet zwykłym ocenom moralnym. 

Pieter van Lint, Jezus uzdrawia paralityka nad sadzawką Bethesda

Jednym z najbardziej widowiskowych cudów Jezusa – uważanego za suwerenną osobę boską – jest opisane w Ewangelii Jana uzdrowienie paralityka nad sadzawką Bethesda (J 5,1–18). Jezus uzdrawia tam jednego tylko chorego, do tego w szabat, co ma pokazać naocznie,  że to on jest dysponentem przepisów religijnych, zabraniających jakichkolwiek prac w czasie nakazanego przez Boga wypoczynku. Ale cud nad sadzawką wymyka się także osądom natury moralnej: dlaczego Jezus pomógł tylko temu jednemu nieszczęśnikowi? Na późniejszych przedstawieniach malarskich tej sceny pojawia się bardzo często charakterystyczny motyw kobiety z małym dzieckiem na ręku. To jakby zaszyfrowane pytanie: „Dlaczego nie uzdrowiłeś niewinnego dziecka, lecz chorego od kilkudziesięciu lat, a więc starca niewiele mającego już przed sobą życia? (Uzdrowiony bywa zresztą najczęściej przedstawiany jako człowiek w podeszłym wieku). To pytanie można oczywiście dowolnie rozszerzać: „Dlaczego nie uzdrowiłeś wszystkich?” A prędzej czy później przeradza się ono fundamentalny problem teodycei: dlaczego Bóg nie urządził nam świata na podobieństwo luksusowego uzdrowiska śródziemnomorskiego w opcji all inclusive? Tylko zostawił nas na tym „padole łez” na pastwę cierpień, chorób i śmierci?  Ano właśnie dlatego, że jest władcą suwerennym, niemającym obowiązku kierować się żadnymi wymogami, ani racjonalnymi, ani moralnymi. I takie też muszą być decyzje Suwerena, jeśli chce się on swoją suwerennością nacieszyć bez ograniczeń: podejmowane "poza dobrem i złem",  ponad racjami rozumu i rachunku ekonomicznego czy choćby tylko zdrowego rozsądku. Właśnie dlatego rządy suwerennych samców alfa są tak piekielnie niebezpieczne. 

Notabene suwerennym władcom często przypisywano zdolności cudotwórcze: ślepców uzdrawiał ponoć cezar Wespazjan, i to stosując technologię zadziwiająco podobną do tej, jaką się posługiwał Jezus[12], a podobnych cudów dokonywali jakoby także  niektórzy władcy francuscy. To jednak nader ryzykowny sposób dowodzenia swojego wybraństwa, o czym przekonał się swego czasu Pius IX: Gdy pewnego dnia zobaczył przed bazyliką św. Piotra sparaliżowanego żebraka, stanął przed nim, wyciągnął w dramatycznym geście dłoń i rozkazał: „Wstań i idź!” Osłupiały żebrak rzeczywiście spróbował się podnieść, ale natychmiast runął jak długi, co mocno rozczarowało papieża.

Dlatego bezpieczniej, choć to zapewne bardziej kosztowne, dowodzić suwerenności na przykład wielkimi budowlami.  Budowle takie winny spełniać zasadniczo trzy warunki: muszą być po pierwsze duże, po drugie trudne w realizacji i wreszcie, po trzecie, doskonale bezużyteczne dla szerszej publiczności, ich jedynym celem ma być bowiem unaocznienie wielkości ich zleceniodawców – chyba nie należy tu mówić o „fundatorach”, albowiem koszty budowy rzadko są pokrywane z prywatnej kasy Suwerenów. Gdyby faraon Cheops środki, których wymagało wzniesienie jego nagrobka, obrócił na tanie budownictwo komunalne, mało kto by o nim dzisiaj pamiętał, po budownictwie komunalnym zostałyby w najlepszym razie resztki fundamentów, tymczasem piramida jego imienia wciąż budzi zdumienie i podziw.

Chyba właśnie ten warunek bezużyteczności dla ogółu sprawił, że polscy biskupi, też postrzegający się jako zbiorowy[13] suweren kościelnego państwa w państwie i pragnący tę suwerenność zademonstrować urbi, Warszawie, et orbi, III RP, odrzucili pierwszy, wyłoniony w konkursie projekt Świątyni Opatrzności w Warszawie autorstwa Władysława Budzyńskiego. Powszechne nad nim zachwyty były zapewne  mocno przesadzone: budowle świątyni miały być wkopane nieco sztucznie w zielone wzgórze, na którym zaplanowano osobliwą, pretensjonalną konstrukcję, symbolizującą „światłość ducha”, ni to kwiat, ni kryształ, zwieńczoną „na siłę” kompletnie niepasującymi do niej krzyżami. Projektant chciał jednak najwyraźniej całość zharmonizować z otoczeniem, tak by obiekt stał się nie tylko świątynią, ale i czymś na kształt parku publicznego, służącego bardzo doczesnym potrzebom społecznym. Chyba właśnie te utylitarne wątki w zamyśle architekta sprawiły, że biskupi ostatecznie zdecydowali się na monumentalną, przytłaczającą betonową fortecę, głoszącą światu wielkość polskiej  Ecclesia triumphans, i unaoczniającą jej władzę nad państwem, społeczeństwem i jednostką, zwłaszcza zaś małość tejże jednostki wobec potęgi Instytucji. Tak jak – toutes proportions gardées – miała to czynić Große Halle, również przykryta gigantyczną kopułą budowla na planie kwadratu, którą  Albert Speer zaprojektował na polecenie Adolfa Hitlera i której monstrualna bryła, pomyślana jako centrum przyszłej stolicy świata, Germanii, miała symbolizować panowanie Tysiącletniej Rzeszy nad zniewolonym przez nią światem.

Kłopot w tym, że  akurat na polu budownictwa monumentalnego poprzeczkę zawieszono dziś dość wysoko, i to całkiem dosłownie:  żeby zaimponować światu, trzeba wznieść przynajmniej coś porównywalnego do   Burdż Chalifa w Dubaju – osławione przyszłe niedoszłe dwie  wieże Prezesa to, rzec można, piramida „na miarę naszych możliwości” jak sławny miś Stanisława Barei, celnie wykpiwający  absurdalność podobnych przedsięwzięć. Mimo to pokusa pozostaje: skoro nie tak łatwo budować wzwyż, można spróbować wszerz, na przykład wielkie lotnisko, koniecznie „centralne”, bo dzięki temu doskonale nonsensowne, skoro  wiadomo, że mieszkaniec Szczecina, chcąc wypocząć w Grecji, wolałby polecieć tam z pobliskiego Goleniowa, zamiast tłuc się przez pół Polski pod Baranów. Ostatecznie można przekopać gdzieś jakiś równie nikomu do niczego niepotrzebny kanał. Tu ujawnia się zresztą pewien znamienny atawizm: wielkie budowle hydrotechniczne były od tysiącleci wręcz symbolem takiej nieograniczonej sprawczości suwerenów, śmiało poprawiających bezrozumną naturę – w ZSRR zawracano nawet biegi rzek. Także w utopii Goethego, opisanej w Latach wędrówki Wilhelma Meistra, właśnie kanał, nie wiadomo właściwie, czemu mający służyć, staje się symbolem cywilizacyjnego  rozmachu planów kolonii niemieckiej w Ameryce, realizowanych przez myślące kategoriami skrajnie autorytarnymi Towarzystwo z Wieży.  Faktem niezaprzeczalnym jest skądinąd, że niektóre z kanałów miewały sens ekonomiczny, a nawet zmieniały historię, przynajmniej gospodarczą (stąd chyba ten atawizm), wątpliwe jednak by należał do nich ten, który na rozkaz  naszego Suwerena przetnie Mierzeję Wiślaną. Godny uwagi jest przy tym fakt, że już samo słowo skażone jest pewną dwuznacznością, bo „wpuszczenie kogoś w kanał” nie musi wcale oznaczać, że tym kanałem szybciej dopłynie on do jakiegoś lepszego świata.

Suweren w wiosce

Suwerenność zawsze oznacza mniej więcej to samo, ale nie zawsze ma ten sam smak. Jeśli  wierzyć Plutarchowi, Juliusz Cezar wolał być pierwszym w alpejskiej wiosce niż „drugim w Rzymie”. Ale jednak: być pierwszym w alpejskiej wiosce to zdecydowanie nie to samo, co być pierwszym w Rzymie. Prowincjonalni suwerenowie narażeni są na frustracje związane głównie ze szczupłością środków, jakimi mogą udowadniać swoją suwerenność. Problemy ekonomiczne, prawne i techniczne obracają często wniwecz ich projekty budowlane, ekonomiści i dziennikarze wyśmiewają ich pomysły na kanały i lotniska, które kończą się zwykle  tak jak przesławna „Dyrekcja Cyrku w Budowie” Jacka Fedorowicza z satyrycznego programu „60 minut na godzinę”, którego współautorem był – choć dziś trudno w to uwierzyć – Marcin Wolski: cyrk okazuje się mrzonką, prawdziwa jest tylko dyrekcja i pieniądze, które trzeba jej co miesiąc płacić. I to pieniądze nie tak małe.

Cóż zatem pozostaje prowincjonalnym Suwerenom? Dziesiątki ochroniarzy strzegących ich bezpieczeństwa, choć nikt nie dybie na ich smutny żywot? Możliwość wejścia na mównicę parlamentarną "bez żadnego trybu"? Prawo wjechania samochodem tam, gdzie szary obywatel samochodem wjechać nie może, na przykład na Wawel, albo na cmentarz, zwłaszcza  w czasie, gdy temuż szaremu obywatelowi nie wolno tam wejść nawet na piechotę? Ten ostatni przywilej ma w sobie zresztą coś niewiarygodnie smutnego. „Szkoda, że do raju jedzie się karawanem”, martwił się  Stanisław Jerzy Lec. Żałosny to widok, gdy Suwerenem można być w całej krasie tylko na cmentarzu, a świadkami tryumfu „boskiego cezara” są jedynie dziennikarze ściągnięci na miejsce anonimowym „przeciekiem”. Naszemu Suwerenowi, namiętnemu czytelnikowi Carla Schmitta, nie dane było posmakować nawet klasycznego probierza suwerenności, zdefiniowanego przez jego ulubionego autora: stanu wyjątkowego z prawdziwego zdarzenia (nie tylko jakiegoś lokalnego, w jednym czy dwóch nadgranicznych powiatach). Gdy przeciwko protestującym kobietom zapragnął wyprowadzić na ulicę wojsko, ktoś wybił mu to z głowy. I to kto? Jakiś drugorzędny doradca premiera. Znikąd pociechy?

Nil desperandum. Nawet w alpejskiej wiosce Suweren zachowuje prawo mianowania pomocników wójta, pisarzy gminnych, rakarza i stróża nocnego. Najłatwiejszym sposobem wykazania swojej sprawczości, nieograniczonej i doskonale irracjonalnej, są szokujące współobywateli nominacje – tu koszty są stosunkowo najmniejsze, a rezultat bywa czasem zniewalający. Zwłaszcza gdy tym rezultatem są kariery „od zera do milionera”. W opowiadaniu Zacheuszek, Cynobrem zwany  E. T. A. Hoffmanna książę, który postanawia sobie widowiskowo porządzić, mianuje ministrem swojego kamerdynera Andrzeja.  Prezydent Lech Wałęsa, który też miał ochotę trochę podpompować swoją suwerenność i któremu marzyło się być równocześnie – jak to trafnie nazwał nieodżałowany Andrzej Zaorski –   „prezydentem, premierem i prymasem”, mianował ministrem swojego byłego kierowcę. Niewątpliwą zaletą takich probierzy suwerenności jest to, że dają one szanse doprawienia ich szczyptą specyficznego, absurdalnego humoru, który wydaje się jednym z nieodzownych przywilejów Suwerena. Stalin kazał czasem tańczyć Chruszczowowi podczas pijackich biesiad w swojej daczy, a zdaniem średniowiecznego teologa Williama Ockhama, najbardziej spektakularnym dowodem na nieograniczoną suwerenność Boga było to, że mógł on, gdyby zechciał, wcielić się nie w człowieka, lecz na przykład w osła – bo właściwie dlaczego miałby się kierować czyimiś oczekiwaniami co do najbardziej godnej Boga postaci? Stąd także ów jedyny w swoim rodzaju komizm niespodziewanych  awansów, spadających na wybrańców „cezara”.  Nasz lokalny Suweren do godności prezesa jednego z największych koncernów państwowych wyniósł, jak wiadomo, wójta Pcimia. Dlaczego nie Ptaszkowej, można by zapytać, albo legendarnego Wąchocka? 

Janusz Szpotański

Otóż kto wie, czy nie dlatego, że Pcim był ojczyzną sławnego ongiś towarzysza Szmaciaka, bohatera poematu Janusza Szpotańskiego, znakomitego satyryka czasów późnego PRL-u, dziś niemal zapomnianego, bardzo zresztą niesłusznie, bo jego satyry brzmią wciąż zaskakująco aktualnie. O towarzyszu Szmaciaku Szpotański pisał:  

 

On przecież w Pcimiu ma powagę

i tak jest wielka jego władza,

że tych, co będą nosem kręcić,

przepędzi zewsząd i powsadza —

ma ryj, lecz ma go z własnej chęci![14]

 

Utwory Szpota nasz Suweren znał zapewne doskonale, bo były szeroko kolportowane w środowiskach opozycji lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, o które się wówczas ocierał. Więc ubaw jest setny. To jakby dalszy ciąg Wojny pcimskiej albo Snu towarzysza Szmaciaka. Zapewne mało kto skojarzy nowego prezesa Orlenu ze „szlachcicem pcimskim” – Szpotańskiego mało kto jeszcze czyta i pamięta – ale przecież nie o to w pierwszym rzędzie chodzi. Jeśli wolno się tu pokusić o nieśmiałe naśladownictwo Szpotańskiego:

 

Toż ta humorystyczna wena

Bawić ma głównie Suwerena.

 

Niedoścignionym mistrzem tak zabawiających się Suwerenów pozostanie jednak Kaligula.  Cezar ów powziął mianowicie zamiar, by na konsula wyznaczyć swojego ulubionego konia. I pewnie by ów plan zrealizował, gdyby nie śmierć z rąk spiskowców, zmęczonych nieprzewidywalnością władcy co najmniej tak samo jak niegdyś europejscy uczeni zmęczeni się poczuli nieprzewidywalnością suwerennego Boga. Może więc należałoby definicję Schmitta zmodyfikować: „Naprawdę suwerenny jest ten, kto może mianować konia ministrem”. Ale jeśli uznać tę definicję za miarodajną, to suwerenność naszego Suwerena okaże się jedynie cieniem i echem tej prawdziwej i doskonałej. Bo choć może uczynić wójta menadżerem wielkiej spółki, to przecież nie ma chyba wielkich szans wprowadzenia swojego ukochanego kota choćby tylko na listy wyborcze. A zatem…

Kto nie wierzy że w dziejach ludzkości dokonuje się jednak pewien postęp, powinien się najpóźniej w tym momencie nieco zawstydzić.

 Zob. także: 

https://www.miesiecznik.znak.com.pl/gnom/

http://przegladpolityczny.pl/przepis-na-lewiatana-pp-159-2020/

---

[1] Słowa z piosenki mniej znanego satyryka lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, którego utwory rozchodziły się wówczas w kręgu prywatnym na kasetach i taśmach do magnetofonów szpulowych. Nie jest postacią anonimową, ale nie jestem pewien, czy życzyłby sobie, bym tu go wymieniał z nazwiska.

[2] Carl Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, tłum. Marek A. Cichocki, Kraków 2000, 33.

[3] Tamże, 60 n.

[4] Jan Assmann, Herrschaft und Heil, München 2000, 29.

[5] Karl Rahner, Herbert Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, przeł. Tadeusz Mieszkowski i Paweł Pachciarek, Warszawa 1987, 67 (art. Cud).

[6] Heinrich Heine, Z dziejów religii i filozofii w Niemczech, w: tenże, O Niemczech i o sobie, przeł. Tadeusz Zatorski, Warszawa 2018, s. 119.

[7] Zob. Carl Schmitt, Führer jest obrońcą prawa, przeł. Piotr Graczyk, w: „Kronos” 2/2010.

[8] Alberrt Camus, Kaligula, przeł. Wojciech Natanson, w: Albert Camus, Dramaty, Kraków 1987, s. 19.

[9] Tamże, s. 25.

[10] . Gajus Swetoniusz Trankwillus, Gajus Kaligula, w: tenże, Żywoty cezarów, przeł. Joanna Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław et al., 1987, s. 193. – Niektóre z tych przedsięwzięć były wręcz ostentacyjnymi wyzwaniami rzuconymi zdrowemu rozsądkowi:   „[…] Przestrzeń między Bajami aż do molo w Puteolach, liczącą około trzech tysięcy sześciuset kroków, połączył mostem. Ściągnął na ten cel zewsząd okręty transportowe, ustawił je podwójnym rzędem, umocowane na kotwicach, kazał nasypać na nie ziemi i urządzić zupełnie na wzór drogi Apijskiej. Po tym moście przejeżdżał się w tę i tamtą stronę przez dwa dni bez przerwy. […] Słyszałem z opowiadań mego dziada, gdym jeszcze był chłopcem, że przyczyną tej budowy, zdradzoną przez zaufanych dworaków, były słowa astrologa Trazylla. Mianowicie gdy Tyberiusz niepokoił się o następstwo i skłonny był raczej przekazać władzę swemu własnemu wnukowi, oświadczył Trazyllus, że ‘Gajus o tyle będzie panował, o ile przejedzie konno zatokę Baje’” (tamże, s. 182).

[11] Przykładem  takiego wroga są w Pojęciu polityczności (w: Teologia polityczna i inne pisma, 218,) spartańscy heloci, ludność właściwie zniewolona, kiedyś podbita, ale wciąż traktowana jako swoisty wróg rytualny, któremu eforowie raz do roku oficjalnie wypowiadali wojnę.

[12] Zob. Swetoniusz, Żywoty cezarów, s. 304. 

[13] Ten kolektywny charakter suwerena, zdający się przeczyć wspomnianej wyżej zasadzie jego jedności, wynika w tym wypadku chyba z faktu, że współcześni polscy hierarchowie to ludzie o osobowościach przygnębiająco tuzinkowych i przeciętnych. Brak po prostu wśród nich kogoś, kto miałby w sobie moc zdominowania i podporządkowania sobie pozostałych, jak kiedyś interrex Wyszyński (bo już raczej nie bardzo przeciętny Glemp, rządzący z namaszczenia poprzednika).

[14] Janusz Szpotański, Towarzysz Szmaciak, czy wszystko dobre, co się dobrze kończy, w: tenże, Zebrane utwory poetyckie, Puls (London) 1990, s. 121.